مشخصات استان

مقدمه

استان زنجان در شمالغرب کشور و مابین هفت استان از کشورجمهوری اسلامی ایران واقع گردیده است و از شمال با استان اردبیل و استان گیلان، ازشمال شرقی و مشرق با استان قزوین، از جنوب با استان همدان، از جنوب غربی با استان کردستان و از مغرب با استان آذربایجان غربی واز شمالغرب با استان آذربایجان شرقی همسایه است موقعیت جغرافیایی استان منطبق بر عرض جغرافیایی 35درجه و 35دقیقه تا 37درجه و 15دقیقه شمال و طول جغرافیایی 47درجه و 15دقیقه تا 45درجه و 25دقیقه شرقی از نصف النهار گرینویچ است.

استان زنجان متشکل از هفت شهرستان است و مرکز آن، شهرستان زنجان، از شمال به استانهای آذربایجان شرقی و اردبیل، از شرق به شهرستانهای طارم و ابهر، از جنوب به شهرستانهای ایجرود و خدابنده و از غرب به ماهنشان محدود میباشد.
مساحت استان در حدود 22164 کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر 1میلیون نفر  میباشد. از نظر شکل ظاهری زمین شامل دو منطقه کوهستانی و جلگه ای( دشت) می باشد. مناطق کوهستانی که اغلب دارای قلل مرتفع هستند، در شهرستان های: ماهنشان، زنجان و خدابنده قرارگرفته اند. از جمله مهمترین ارتفاعات در رشته کوه های شمالی می توان قله گلاس قله دگاه و قله چله خانه را نام برد که در شــمال غربی شهرستان بهم پیوسته رشته کوهای البرز غربی را تشکیل داده اند. از مهمترین ارتفاعات رشته کوهای زنجان جنوبی می توان به قله قیدار، قلعه خور جهان قله علم کندی ،قلعه سپهسالار، قله جهان داغ و قله رستم اشاره نمود.

به دلیل موقعیت و شرایط خاص جغرافیایی استان اغلب رود خانه های این منطقه تحت تاثیر عوامل طبیعی، کم آب و سیلابی بوده به سبب ذوب شدن برف ها در بهارپرآب و در بقیه سال خشک و کم آب هستند. رود خانه های مهم و نسبتا پرآب که در کشاورزی استان نقش اساسی دارند می توان به رودخانه های ؛ قزل اوزن، زنجانرود، ابهر رود، ایجرود ،سجاس رود ،خررود، بزینه رود اشاره کرد. به جز رودهای ذکرشده رود خانه های کوچک و فصلی فراوانی نیز در فصلهای بارانی جاری هستند که اراضی محلی را مشروب نموده و در فصول گرم و کم بارش سال خشک می شوند. اوضاع جوی و شرایط اقلیمی منطقه بر حسب پستی و بلندی های موجود بسیار متغیر است. به طور کلی ارتفاعات؛ دارای آب و هوا ی سرد، کوه های پوشیده از برف و تابستانهای معتدل و خشک می باشد. نظر به تحقیقات به عمل آمده در استان زنجان یازده نوع اقلیم تشخیص داده شده است. خشک و بیابانی سرد، خشک و بیابانی معتدل، نیمه خشک فراسرد، نیمه مرطوب سرد وخیلی مرطوب سرد. به طور کلی به استثنای ماههای تیر، مرداد، شهریورکه به ندرت باران می بارد، در بقیه ماهها در طول سال نزولات جوی وجود دارد که در زمسـتان به صورت برف و در بهار به صورت باران ریزش می کند متوسط بارندگی سالانه استان 330 تا 360 میلیمتر بوده است .

آب و هوا

اوضاع جوی و شرایط اقلیمی منطقه بر حسب پستی و بلندیها سخت متغیر است . در مجموع ارتفاعات دارای آب و هوای سرد کوهستانی ، زمستانهای پر برف و سرد و در تابستان معتدل و خشک می باشــد . در این میان دره های قزل اوزن دارای آب و هوای معتدل تر بوده و دارای زمستانهای معتدل و تابستانهای نسبتا" گرم است .جلگه های مابین ارتفاعات نظیر جلگه سجاس، منطقه قشلاقات اقشار و قسمت سـفلای زنجان رود دارای آب و هوای معتدل تری هستند. بر اساس آمار و گزارشات هوا شناسی در 10سال اخیر معدل حداکثر درجه حرارت سـالانه 1/37+ درجه سانتیگراد و معدل حداقل درجه حرارت سالانه 5/19- درجه سانتیگراد بوده است.

نزولات جوی تابع دو باد معروف مه و شره است ، باد مه از جهت شــمال به جنوب در منطقه حرکت می کند و رطوبت دریای خزر را به این نواحی منتقل کرده موجب برودت و کاسته شدن درجه حرارت می گردد، دومی باد شره در جهت جنوب غرب و شمال شرق حرکت کرده و رطوبت حاصله از تبخیر دریای مدیترانه را در منطقه سرازیر میکند این باد در خرداد ماه با از دست دادن رطوبت خود در مسیر موجب خشکی هوا گردیده و  گاه" منجر به بروز خساراتی به کشاورزان منطقه می شود.

وجه تسمیه زنجان 

به گفته حمد اله مستوفی شهر زنجان را اردشیر بابکان ساخته و شهین خوانده است، در فرهنگ نامه مرحوم دهخـــدا در ذیل کلمه شهین چنین تقریر یافته ( شهین نام شهر زنگان است و معرب آن زنجان باشــــد . گویند آن شهر را اردشیر بابکان بنا کرده است (جهانگیری – برهان قاطع ) و شــهری بود بزرگ در میان ری و آذربایجان و وجه تسمیه آن مخفف زندگان یعنی اهل کتاب زند است و زندیگان زنگان شـــده و دال آن حذف گردیده (انجمن آرا آنندراج ) ما’خذ و منبع مستوفی در مورد کلمه شهین که به زنگان اطلاق می گردیده مبهم اســــت و تاکنون هیچ منبع موثق دیگری در این ارتباط اظهار نظر ننموده است ، آنچه مسلم است از نظر زبان شناسی کلمه شهین ارتباطی به زبانهای پارســی باستان و ادبیات اوستایی ندارد و برعکس کلمه زندیگان که به معنای اهل کتاب زند ، معروفترین کتاب آئین زردشــــتی در دوران ساسانی و پســــوند (گان) از پساوند پارسی باستان همچون آذربایگان ، خدایگان و غیره بوده است . بطور حتم شهر در دوران ساسانی زندیگان نام داشته است که به علت کثرت استعمال تخفیف یافته و در دوران اســتیلای اسلام زنگان نام داشته است ، و چون در زبان عربی حرف گ به ج تبدیل می گردد بنابر این کلمه زنگان به زنجان تبدیل شده است.

اسم دیگر شهرستان زنجان (خمسه) است . اطلاق این کـلمه به منطقه در منابع و متون جغرافیایــــی از اواخر دوران قاجار ظاهر شده و در مورد وجه تسمیه آن دو نظر می تواند مطرح باشد. نظر نخســتین ناظر بر استقرار طوایفی از ایلات پنجگانه در این منطقه است . و محتملا وجود منطقه ای به نام (خمسه) در اســـــتان فارس که بر مبنای استقرار پنج ایل نامگذاری شده بسود این نظریه اســــت . در فرهنگ آنندراج ذیل کلمه زنگان چنین آمده " چون پنج بلوک بود آنرا خمــسه گویند " لغت نامه دهخدا با تکرار مورد مزبور می نویسد ( این شـــــهرستان "زنجان" از پنج بلوک بنام بخش حرمه ، بخش ابهر رود ، بخش قیدار ، بخش ماه نشان ، بخش سردان ...) در این بخش بندی بخش های ایجرود ، زنجان رود ، که جز’ خمسه اند سخنی به میان نیامده ، لاجرم این نظریه با شک و تردید مواجه میگردد. اما بخشهای پنجگانه ابهر رود ، خرا رود ، زنجان رود ، ایجــرود ، سجاس رود که بخشهای اصلی خمسه را تشـــــکیل داده منبع و مرجع موثقی به وجه تسمیه آن می تواند باشد . ذکر این نکته ضرورت دارد که منطقه بزینه رود معروف به قشلاقات افشار که هم اکنون از توابع خمسه اسـت تا اواخر دوران در حوزه ساسی ولایت کردستان بوده است ، بنابراین پنج بلوک بودن منطقه قطعی بنظر میرسد.

دایره المعارف مصاحب بر این اساس ذیل کلمه (خمسه) می نویسد : (خمسه مخفف ولایات خمسه در جنوب آذربایخان و غرب قزوین کرسی آن زنجان و از شهرهای معروفش سلطانیه پنج بلوک عمده ای که این ناحیه به مناســـبت آنها خمسه خوانده شده اســـت عبارت بودند از ابهر رود، زنجانرود، ایجرود، سجاس رود که حالیکه همگی جزو شهرستان زنجانند ...)     در اوایل قرن دهم هجری،  نقل و انتقال ایلات نا آرام مناطق ، که به منظور ایجاد امنیت و جلوگـــــیری از شورشـــهای محلی خوانین انجام شده ،یکی از سیاستهای زمامداران صفویه و قاجاریه بوده است ، شهرستان زنجان از این پدیده اساسی متاثر شده و طوایفی از پنج ایل به نام های شاهسون، اوصانلو ، مقدم ، بیات و خدابنده لو را در خود جای داده است.

خصوصیات نژادی

از نظر تیپولوژی انسانی ، با توجه به سوابق تاریخی منطقه ، نقل و انتقالات سیاسی ایلات، هجوم های جنگی و بررسـی تیپ های نژاد انسانی این چنین اســــتنتاج می گردد که مردم این شهرستان از نظر قومیت یکدســــت نمی باشند ، بلکه اختلاط و امتزاجی از اقوام آریایی که در اواخر هزاره دوم قبل از میلاد در منطقه ســـاکن شده و تیپ های مختلفی از اقوام ترک ، که با نام طایفه قنغور در قرن هفتم هجری در منطقه ســــــرازیر گردیده ، همچنین اقوام گرجی که در دوران صفویه از آذربایجان کوچانیده شده با قبایل ایلات خمســــه ، تیپ مخصوص زنجانی را که در جلگه ها و حاشــــیه رودخانه های منطقه زندگی میکنند بوجود آورده است . از مشخصات این تیپ با رنگ پوست گندمی و چشمهای میشـی با موهای به رنگ سیاه دیده میشوند ، تیپ اصیل که در ارتفاعات و مناطق کوهســـــتانی زندگی می کنند بعلت عدم فعل و انفعالات انســــانی ، آریایی اصیل باقیمانده و از مشخصات این تیپ با رنگ پوست سفید ، چشمهای زاغ و موهای به رنگ بور و مردمانی بســیار آرامند که تیپ اخیر در مناطق جمعیتی کوههای زنجان شمالی اکثریت دارند.

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان

استان زنجان که آنرا فلات زنجان نیز مینامند ، در ناحیه مرکزی شمال غربی ایران واقع شده اســت . این استان در 47 درجه و 10 دقیقه تا 50 درجه و 5 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 25 دقیق تا 37 درجه و 10 دقیق عرض شــــمالی خط استوا ، با مساحتی نزدیک به 39369 کیلومتر مربع قرار گرفته است. استان زنجان از شمال به استانهای اردبیل و گیلان ، از شرق به اســتان قزوین ، از جنوب به استان همدان ، از جنوب غربی و غرب به استانهای کردستان و آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی محدود اســت و از جمله استانهایی است که به تنهایی با 7 استان کشور همسایه و همجوار است. استان زنجان بر اساس آخرین تقسیمات کشوری ، دارای 7 شـــــهرستان 16 بخش ، 18 شهر ، 46 دهستان و 981 آبادی دارای سکنه است . شهرستانهای این استان عبارتند از : زنجان ، ابهر ،خدابنده ، خرم دره، طارم ،ماهنشان و ایجرود .

جغرافیای تاریخی استان

استان زنجان یکی از نواحی تاریخی سرزمین ایران است و کاوشهای باستان شناختی و و آثار باقیمانده تاریخی ، دیرینگی و قدمت آن را نشان می دهند . پیشینه تاریخی این استان را میتوان در چهار دوره به شرح زیر مورد مطالعه قرارداد: دوران پیش از تاریخ (هزاره هفتم تا اوایل هزاره سوم پیش از میلاد ) : چگونگــــی ســـــیر این دوره تمدنــی به علت کمبود اطلاعات و مدارک ، تاریک و مبهم است . قدیمی ترین آثار دوران پیش از تاریخ که در این منطقه یافته و بررســــی شده اند ، احتمالا" به دوره (( بردوستین)) تعلق دارند . این یافته ها که شامل ابزارهای کوچک جماعت های آغازین بشری اســت ـ در حدود سی هزار سال قدمت دارند . مشخص ترین زیستگاه این جماعت ها در زنجان ، غار تاریخی (گلجیک) است. دوران تاریخی (اوایل هزاره سوم تا اواخر هزاره دوم پیش از میلاد) : یافته هایــــی که از این دوره در منطقه ایجرود بدســـت آمده اند ، مورد بررسی قرار گرفته اند . پراکندگی زیستگاههای انسانی منطقه ایجرود در هزاره سـوم و دوم پیش از میلاد ، در هشت کانون باستان شناسی و تداوم حیات آنها تا هزاره اول پیش از میلاد ، حکایت از شـکوفایی و دیرپایی تمدن فلات مرکزی ایران در این ناحیه دارد . آثار این دوران در روستای ضیا,آباد ، آق کند ، گل تپه ، چایرلو ، قلتون و اوغول بیگ به دسـت آمده اند. ارزیابی و مطالعه آثار نقشهای سیاه رنگ بر روی سفال های نخودی کشــــف شده از این کانون های تاریخی ، پیوند تمدنهای تپه حصار دامغان ، تپه سیلک کاشان ، تپه زاغه دشت قزوین و ایجرود را نشان داده است.

دو اثر از این دوره در جنوب غربی شهرستان خدابنده شــــناسایی شده اند: یکـــــی در تپه تاریخی "یاریمجه" (تکمه تپه) در قشلاق های افشار ، و دیگری در تپه تاریخی " امان ارقین بلاغــــــی" منطقه بزینه رود شهرســــتان خدابنده ، که هرکدام بخشی از نادرترین آثار زیستگاههای انسانی دوران هزاره سوم و دوم پیش از میلاد را در خود جای داده اند. دوران تاریخی جدید (اواخر هزاره دوم پیش از میلاد تا اوایل قرن هفتم میلادی) : از این دوره نیز یافته هایی در منطقه زنجان بدست آمده است که بارزترین آن نوعی سفال ساده خاکســــتری رنگ است که یادگار زمان مهاجـــــرت اقوام آریایی به این منطقه است.